της Βίκης Μαγαλιού
Αναδημοσίευση από την Εποχή(link is external)
Oι σύγχρονες πόλεις δείχνουν κουρασμένες, ανίκανες να αντεπεξέλθουν στις ανάγκες
των κατοίκων τους, θα έλεγε κανείς ότι πάσχουν από αστική εξάντληση. Γι' αυτό
και πολύς λόγος γίνεται τελευταία για τις αναπλάσεις των υπαίθριων χώρων,
τις πεζοδρομήσεις και ό,τι αφορά τις αποκαλούμενες πολεοδομικές παρεμβάσεις
για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των πόλεων.
Η πολεοδομία γεννήθηκε το 19ο αιώνα ως προσπάθεια "κοινωνικής διευθέτησης"
των οικισμών καθώς και των προβλημάτων της εκπαίδευσης, της υγείας, των μεταφορών,
κ.λπ. Σήμερα γίνεται πλέον κατανοητό ότι ο αστικός σχεδιασμός - είναι γενικά
- η παρέμβαση του πολιτικού συστήματος πάνω στο οικονομικό σύστημα. Τα προβλήματα
της πόλης που ζητούν τη λύση τους δεν αφορούν πια την κοινωνική αφομοίωση
αλλά τη διαχείριση του συνολικού συστήματος. Οι γειτονιές που κατασκευάζονται,
δεν έχουν παρά μόνο δύο θέματα που κυριαρχούν πάνω στο σύνολο: την κυκλοφορία
των αυτοκινήτων και την άνεση μέσα στο σπίτι. Χαρακτηρίζονται δηλαδή από εσωστρέφεια
και ατομικισμό και αφαιρούν τη δυνατότητα για κοινή δράση, κοινωνικοποίηση.
Είναι με άλλα λόγια η φτωχή έκφραση της αστικής ευτυχίας, ενώ λείπει κάθε
προδιάθεση για παιχνίδι.
Ο σύγχρονος κόσμος κατασκευάζει μαζί με τις νέες πόλεις, το πεδίο που τον
αντιπροσωπεύει ενώ ταυτόχρονα εκφράζει στο χώρο, στην καθαρή γλώσσα της οργάνωσης
της καθημερινής ζωής, τη βασική αρχή της αλλοτρίωσης και της καταπίεσης. Η
απογοητευτική έλλειψη ιδεών που εμφανίζεται σε όλους τους τομείς της κουλτούρας,
της πολιτικής, της οργάνωσης της ζωής, αντικατοπτρίζεται στη σύγχρονη αρχιτεκτονική
και πολεοδομία που κάνουν την αποξένωση χειροπιαστή. Ο αστικός χώρος, ένας
χώρος μαζικός, συγκεντρωτικός, θα μπορούσε να ευνοεί την κοινοτική, την ομαδική,
τη συλλογική ζωή. Παρ' όλα αυτά όμως λειτουργεί καταπιεστικά στο σύνολο του
με τη βοήθεια της θεσμοποιημένης αρχιτεκτονικής που χρησιμοποιεί ως εργαλεία
καταπίεσης την αισθητική και την ηθική του συστήματος. Παράδειγμα: κακώς θεωρείται
ότι στην Αθήνα επικρατεί "οικοδομική αναρχία", καθώς αποτελεί δημιούργημα
μιας συγκεκριμένης οικονομικό - κοινωνικής τάξης πραγμάτων: πολυκατοικίες
- βίλες - παράγκες αυθαίρετα και νόμιμη κερδοσκοπική οικοδόμηση (Πέραμα, Δραπετσώνα,
Ψυχικό).
Οι πόλεις που... εκβιάζουν τη ζωή
Οι πόλεις που παράγονται
σήμερα, "εκβιάζουν τη ζωή". Η αξία χρήσης των χώρων έχει παραμορφωθεί
και έχει υποταχθεί στην ανταλλακτική αξία. Οι τύποι των αστικών υπαίθριων
χώρων αναδύονται μέσα από τις αντιλήψεις και τα πρότυπα πολεοδομικής οργάνωσης
και καθημερινής ζωής που επικρατούν σε μια δεδομένη ιστορική εποχή. Ο ρόλος
τους μέσα στο πολεοδομικό περιβάλλον εξαρτάται από το χαρακτήρα, τη λειτουργία
της πόλης, καθώς και το κοινωνικοπολιτιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή αναπτύσσεται
και εξελίσσεται. Οι πόλεις στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από προβλήματα αιφνίδιας
αστικής ανάπτυξης, με αποτέλεσμα την έλλειψη ζωτικών χώρων, την κυκλοφοριακή
συμφόρηση, την ατμοσφαιρική μόλυνση, την απουσία χώρων πρασίνου.
Η οργάνωση του χώρου της Αγοράς στην αρχαία Αθήνα εξέφραζε την πολυφωνία της
δημοκρατικής διακυβέρνησης της πόλης-κράτους. Ο Πλάτωνας αναγνώριζε ότι ένα
οργανωμένο τοπίο ήταν συμπαθητικό για τη μάθηση και έδωσε τα πρώτα μαθήματα
φιλοσοφίας στην ύπαιθρο. Αντίθετα οι μεσαιωνικές πόλεις που λειτουργούσαν
υπό καθεστώς μοναρχίας, χαρακτηρίζονταν από στενούς δρόμους, περιορισμένες
δυνατότητες εγκατάστασης ιδιωτικών ή δημόσιων κήπων, ενώ τα δέντρα σπάνια
υπήρχαν σε πλατείες και δρόμους. Στη Γαλλία από τις αρχές του 16ου αιώνα κήποι
πλαισίωναν τις μεγάλες επαύλεις. Οι Βερσαλλίες αποτελούσαν την πιο εκθαμβωτική
έκφραση της απόλυτης μοναρχίας. Το 17ο αιώνα εμφανίζονται χώροι προορισμένοι
για το κοινό, ενώ τα βασιλικά και πριγκιπικά πάρκα ανοίγουν στους πολίτες
ορισμένες μόνο ημέρες υπό προϋποθέσεις.
Σήμερα, παρατηρώντας κανείς τα πάρκα, τις πλατείες και γενικότερα τους κοινόχρηστους
υπαίθριους χώρους δεν είναι δύσκολο να συνειδητοποιήσει τί εκφράζουν και που
οδηγούν οι αναπλάσεις των χώρων αυτών. Επικρατεί σιγά σιγά η τσιμεντένια αισθητική,
αισθητική του αποκλεισμού των ανθρώπων. Οι πλατείες γεμίζουν από μαρμάρινες
ή άλλες τσιμεντένιες πλάκες, το χώμα καλύπτεται, το πράσινο περιορίζεται,
τα δέντρα ελαττώνονται ή δεν υπάρχουν καν. Τα κάγκελα ανάγονται σε βασικό
εργαλείο 1. Τα πάντα περιχαρακώνονται εξοικειώνοντας τους κατοίκους με απαγορεύσεις
που σχετίζονται με την ελευθερία των ατόμων στους δημόσιους χώρους. Τα πάντα
απορρέουν από τη θέληση κανονικοποίησης και ελέγχου της ζωής των ανθρώπων
από την εξουσία. Η πολεοδομία, η αρχιτεκτονική, η χωροταξία, συντελούν στην
παραγωγή του χώρου για υπηκόους, του χώρου της βίας, στην ανάπτυξη της οπτικής
μόλυνσης. Η μείωση του πρασίνου και η κοπή των θάμνων στην πλατεία Εξαρχείων,
σύμφωνα με τους αρμόδιους, έχει σκοπό "την πληρέστερη παρακολούθηση των
τεκταινόμενων στην πλατεία".
Το τσιμέντο μας κυκλώνει
Σε μια εποχή που τα προβλήματα
μόλυνσης, κυκλοφορίας, στάθμευσης, ανοικοδόμησης κυριαρχούν στην καθημερινή
ζωή, δεν μπορεί να αγνοείται το γεγονός ότι η ύπαρξη ελεύθερων χώρων και ειδικότερα
πρασίνου βελτιώνουν σημαντικά την ποιότητα ζωής. Η χρήση δεντροστοιχίων και
πάρκων στις πόλεις για τον εξωραϊσμό τους και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής
των κατοίκων τους έχει καταστεί πρωταρχικό μέλημα των πολεοδόμων σε πολλές
πόλεις του εξωτερικού και έχουν ήδη αναπτυχθεί κινήσεις όπως η "Νέα Πολεοδομία"
στις ΗΠΑ 2. Στην Ελλάδα πάλι ανακατεύουν το Μακιαβελισμό με το μπετόν-αρμέ.
Χιλιάδες τόνοι τσιμέντου μας κυκλώνουν. Ριζική καταστροφή του δημόσιου χώρου
με πολεοδομικές ρυθμίσεις που έχουν ως σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων
των μεγαλοεργολάβων αλλά και την εξυπηρέτηση των μηχανισμών καταστολής 3.
Μια τάση εσωστρεφή, αδιέξοδη, αυτοκαταστροφική. Τα πλακόστρωτα των πεζοδρομίων,
των πλατειών και των οδοστρωμάτων λειτουργούν σαν θερμοσυσσωρευτές, "βράζουν".
Ξένη λογική για το ελληνικό κλίμα. Τα δέντρα και τα παγκάκια ανύπαρκτα4. Η
δημιουργία πλατειών ενώ θα έπρεπε να έχει ως προορισμό την υπαίθρια κοινωνική
ζωή και ανταλλαγή, την αναψυχή και την ανάπαυση, όπως στην αρχαία Αγορά, αντίθετα
προωθεί την αποξένωση, την αλλοτρίωση. Δημιουργούνται χώροι που χάνεσαι, που
επιβάλλουν τη σιωπή. Η εικόνα των κοινόχρηστων χώρων αντικατοπτρίζει το χαρακτήρα
των πόλεων. Τα δίκτυα των αστικών υπαίθριων χώρων, η πλοκή τους στο δομημένο
ιστό των πόλεων και η ένταξη τους στο φυσικό περιβάλλον εκφράζουν και προσδιορίζουν
ταυτόχρονα την ταυτότητα των πόλεων.
Η κρίση της πολεοδομίας είναι μια συγκεκριμένη κοινωνική και πολιτική κρίση.
Καθημερινά χάνεται το δικαίωμα στη δημοκρατική χρήση του δημόσιου χώρου. Φασίζουσες
αντιλήψεις περί ελέγχου και "εκκαθάρισης" πλατειών ίσως εντέλει
να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις ενός νέου αντάρτικου των πόλεων, μιας νέας
μορφής επανάστασης που θα διεκδικεί τη δημιουργία σημείων που θα ανήκουν σε
όλους 5.
1 Η περίπτωση του Πεδίου
του Άρεως στην Αθήνα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα.
2 Στόχος είναι οι μικρές και μεγάλες πόλεις να διαθέτουν καλά προσδιορισμένους
και ανοιχτούς σε όλους δημόσιους χώρους. Οι αστικοί χώροι θα πρέπει να συντίθεται,
μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και του σχεδιασμού του τοπίου, με την τοπική
ιστορία, το κλίμα, την οικολογία και την πρακτική των κτιρίων.
3 Η υπόθεση ανάπλασης των Εξαρχείων στα μέσα της δεκαετίας του '80 είχε σαφής
ζητούμενο την αποκατάσταση της ισορροπίας των λειτουργιών και χρήσεων στην
περιοχή και τον αποκλεισμό των συγκεντρώσεων και της "δραστηριότητας
των περιθωριακών ομάδων" (περ. Σχολιαστής 1986).
4 Στον πεζόδρομο της οδού Θεμιστοκλέους στην Αθήνα, ξήλωσαν τα παγκάκια γιατί
εκεί κάθονταν χρήστες ναρκωτικών. Στο Βόλο, στα πλαίσια της ανάπλασης της
πιο ιστορικής πλατείας της πόλης κόπηκαν δέντρα, πλακοστρώθηκε ένα μεγάλο
μέρος της και αφαιρέθηκαν τα περισσότερα παγκάκια! Μια μικρή όαση στο κέντρο
της πόλης καταστράφηκε.
5 Ήδη δρα διεθνή ομάδα ακτιβιστών που ασχολείται με ζητήματα πόλης: I.N.U.R.A
(International Network for Urban Research and Action), και ας μην ξεχνάμε
και το "Κίνημα για την απελευθέρωση της πόλης" που πρωτοαναπτύχθηκε
στον Καναδά στις αρχές της δεκαετίας του '60 κι εκφράστηκε μέσα από ομάδες
πολιτών με κύρια αιτήματα την οικολογία στις πόλεις, χώρους πρασίνου, ήταν
ενάντια στα αυτοκίνητα και υπέρ της χρήσης ποδηλάτων.